مقدمه
شاید بسیاری از پدر و مادرها در مورد فواید و تاثیرات شگفتانگیزی که بازی کردن بر روی کودکشان میگذارد، اطلاعاتی زیادی نداشته باشند. به همین دلیل شاید به آن توجه خاصی نکنند. اما باید بگوییم که آنطور که تصور میکنید نیست. چرا که بازی کردن، یک امر بسیار تاثیرگذار در کودکان است. در ادامه برای این که شما با تاثیرات شگفتانگیز بازی آشنا شوید، در این مطلب به توضیح در مورد اهمیت بازی کردن کودکان و تاثیرات آن پرداختهایم.
رشد سالم
وقتی در حال فکر کردن به این مسئله هستید که چه چیزهایی برای رشد سالم کودکتان نیاز است، مسائل مختلفی در ذهن شما شکل میگیرند. از جمله غذای مقوی، آموزش، یک خانه دوستداشتنی و … سایر موارد دیگر از دید شما مهم میشوند.
احتمالا به این که بازی نیز باید در این لیست باشد، فکر نکردهاید. اما باید بدانید که بازی نیز یکی از این مواردی است که برای رشد سالم کودکتان، باید به آن توجه کنید.
محققان دههها است که این واقعیت را که بازی در رشد کودکان تاثیر گذار است، را گزارش میدهند.
به طور مثال یک مطالعه 20 ساله در نوامبر 2015 از دانشگاه Pennsylvania State و دانشگاه Duke منتشر شد. این مطالعه، همبستگی بین شایستگی اجتماعی (که یکی از مزایای ناشی از بازی) در مهدکودکها و موفقیت آنها در بزرگسالی را نشان داد.
بازی به روشهای ابتکاری برای کودکانی که دارای چالشهای شناختی، عاطفی، جسمی و در حال معالجه آسیب و اندوه هستند، استفاده میشود. عضو هیئت عالی حقوق بشر سازمان ملل در کنوانسیون حقوق کودکان در نوامبر 1989 (1367 شمسی)، بازی را به عنوان یک حق اساسی انسانی برای هر کودک اعلام کرد.
والدین باید توجه کنند، که بازی مهمترین کار یک کودک است. اما به طور فزایندهای در معرض خطر از بین رفتن است. توسط مواردی مانند تاکید بر آموزش آکادمیک، ازدیاد اسباببازیهای شخصیتی (character toys) نسبت به اسباببازیهای خلاق و گرایش به برنامهریزی بیش از حد.
بازی کردن
اما دقیقاً بازی چیست و چه کاری میتواند برای کودک شما انجام دهد؟
بازی اشکال مختلفی دارد، اما در هسته اصلی آن فعالیتی است که ذهن را درگیر میکند و به چالش میکشد. یک بازی میتواند کاملا کودکانه و همراه با ابتکارها و خلاقیتهای کودک باشد. همچنین میتوان یک بازی را با مجموعهای از دستورالعملها سفارش داد.
همچنین میتواند یک فعالیت انفرادی باشد یا یک بازی هیجانانگیز ساختگی و خلاقانه با سایر کودکان دیگر باشد. این بازی میتواند شامل تولید و فیلمبرداری یک ویدئو در فضاهای مجازی باشد.
در ادامهی مقاله در مورد برخی از مزایای اصلی که بازی در زمینهی رشد کودکان میتواند ارائه دهد، مطالبی آورده شده است.
مهارتهای زندگی
مرکز رشد کودک در دانشگاه هاروارد میگوید،باید به کودکان شانس “هماهنگی (scaffolding)” یا فعالیتهایی را که مهارتهای زندگی را تمرین میکنند، داده شود. این شامل درگیر شدن در یک بازی خلاقانه و داشتن شانس برای هدایت کارها و اقدامات خود با کاهش نظارت و مداخلهی بزرگسالان است.
بازی بدون ساختار، به ویژه در پیشرفت عملکرد اجرایی، تقویت خودتنظیمی و کنار آمدن عاطفی و همچنین توانایی حل مسئله و برنامهریزی، کمک میکند.
خودتنظیمی اشاره به توانایی فرد در آرام نگه داشتن و تمرکز در موقعیتهای استرس زا، دارد.
عملکرد اجرایی
عملکرد اجرایی در قشر پیشانی (frontal cortex) اتفاق میافتد.
ملیسا هیلی (Melissa Healy) روان درمانگر کودک و خانواده در این مورد میگوید: “عملکرد اجرایی مهمترین مهارتهای شما برای گام برداشتن در زندگی است. اگر ما قادر به ارائه تجربیاتی نباشیم که به تقویت و پرورش این مهارتها کمک کند، تحقیقات نشان داده است که کودکان از نظر رشد عقب میمانند.”
شاید در مورد اختلالات این نوع مهارتها نشنیده باشید. به همین دلیل ما توصیه میکنیم برای شناخت اهمیت بیشتر این مهارتها و اختلالاتی که ممکن است در اثر کمبود آن به وجود بیایند، مقالهی اختلال در مهارت های عملکرد اجرایی را مطالعه کنید.

رویکرد ریجو
در تمرین درمانی (therapy practice) خود، هیلی از بازی کودک محور (child-directed play) استفاده میکند. این روشی در محافل دانشگاهی نیز محبوب است. بسیاری از مربیان در زمانی که بازیهای خلاقانه را در برنامههای درسی خود ادغام میکنند، به طور خاص از رویکرد ریجو (Reggio Emilia Approach) استفاده میکنند.
فلسفه ریجو میگوید، این نوع اکتشاف کودک محور برای رشد ضروری است. این مکتب فکری پس از جنگ جهانی دوم در منطقه Reggio Emilia ایتالیا توسعه یافت.
معلمی به نام لوریس مالاگوزی (Loris Malaguzzi) با والدین کار کرد تا مدارسی بسازد که راهی جدید برای یادگیری در اختیار کودکان قرار دهد، که تفکر دموکراتیک (democratic) را تشویق کند. وی معتقد بود که کودکان دارای “صد زبان” بیان هستند. به عبارت دیگر راههای ارتباطی بسیاری زیادی با دنیای اطراف آنها وجود دارد.
همچنین برای موفقیت یک فلسفه آموزشی، بچهها باید درجهای از کنترل را داشته باشند و به عنوان شاگرد با آنها رفتار شود تا موضوعات آموزشی. این فلسفه بر احترام گذاشتن به بچهها به عنوان افراد باهوش و کاردانی که میتوانند به یادگیری خود کمک کنند، استوار است.
برنامه استنهاوس (Stenhouse) بر اساس این فلسفه آموزشی است. او و همکارانش طوری با بچهها رفتار میکنند، که گویی کودکان نیز مانند آنها توانایی و شایستگی دارند. همچنین آنها سعی میکنند هر زمان که بتوانند تجربههای واقعی به کودکان بدهند.
وی میگوید: “نتایجی که بدست آوردیم، واقعا شگفتآور است. ما دریافتیم که برای اکثر بچهها، وقتی کاری را انجام میدهند که به آن علاقه دارند، مسائل رفتاری (behaviour issues) معمولا از بین میروند.”
مسائل رفتاری شامل الگویی از رفتارهای برهم زننده در کودکان است، که در مدرسه، خانه و موقعیتهای اجتماعی مشکلاتی ایجاد میکند.
ارتباطات
ارتباطات از بازی ناشی میشود.
یادگیری برقراری ارتباط موثر، برای یک زندگی موفق در بزرگسالان حیاتی است. در واقع این برقراری ارتباط برای بیان افکار و احساساتتان است. همچنین یادگیری اینکه چگونه خود را با ظرافت در موقعیت اجتماعی یا یک مکالمه قرار دهید، آنچه را که شما نیاز دارید یا این که میخواهید، است.
اهمیت ارتباط
دنیل چورنی (Daniel Chorney) روانشناس کودک در این مورد میگوید: “اگر کودکی همین طوری و بدون اجازه وارد یک جمع از همسالان خود شود و یک اسباببازی بردارد، بلافاصله کودکان دیگر میخواهند که او را از گروه بندازند بیرون. بنابراین، یادگیری اینکه به مردم نزدیک شوید و از آنها بپرسید،” آیا میتوانم با شما بازی کنم؟”یک مهارت ارتباطی بزرگ است، که از اهمیت مادام العمر برخوردار است.”
ارتباط همچنین شامل توانایی انتخاب نشانههای اجتماعی و خواندن زبان صورت و بدن است.
همه موارد گفته شده، از زمین بازی شروع میشوند.
در ادامه چورنی میگوید، دادن فرصتهایی به بچهها برای امتحان کردن همهی انواع موقعیتهای اجتماعی مختلف مانند بازیها، فعالیتهای ساختاری (structured activities)، بازی آزاد (خلاقانه)، مهم است. والدین همچنین میتوانند در خانه آموزش مهارتها را انجام دهند.
وی در ادامه میگوید، اگر کودکی واقعا در حال تلاش برای رسیدن به چیزی است (مانند درخواست کردن برای شرکت در آن)، والدین و كودكان میتوانند بازی نقش (role-play) را انجام بدهند و برای حل این مشكل تمرین كنند. سپس میتوانند به معضلی در دنیای واقعی نزدیک شوند و بعد از آن دوباره تجدید قوا و بازسازی کنند.
مغایرت و تضادها
بچهها یاد میگیرند که تضادها را حل کنند. یک مطالعه طولانی مدت از دانشگاه مریلند نشان داد، که بین سالهای 1981 (2361 شمسی) و 2003 (1381 شمسی)، اوقات فراغت کودکان از 57 ساعت در هفته به 48 کاهش یافته است. این در حالی است که بازی در فضای باز 37 درصد کاهش یافته است.
استقلال کودک
این نوع بازی بدون ساختار و نظارت، نه تنها استقلال را در کودکان ایجاد میکند بلکه به آنها کمک میکند تا تواناییهای مهم دیگری را فرا گیرند. از جمله ایجاد رفتارهای مناسب برای حل مسئله است که در آنها رشد میکند. بنابراین، دیگر همیشه به دنبال بزرگسالی نیستند تا شرایط را برای آنها کنترل یا مدیریت کنند.
هیلی توضیحی در مورد نحوهی بازی اینطور توضیح میدهد: “به خصوص بازی کودک محور (child-directed play) در یادگیری مهارتهای مادامالعمر کمک میکند.”
دفاع از خود
او در ادامه اینطور توضیح میدهد، که تصور کنید در پارک هستید و کودک دیگری فرزند شما را هل میدهد. واکنش خودکار والدین این است که با کودکی که این کار را کرده است، برخورد کنند. اما این کار برای کودک شما مفید نیست. در واقع این واکنش شما فقط این را برای کودک شما ثابت میکند که “وقتی کسی من را در مورد مسئلهای تحت فشار قرار دهد یا اذیت کند، مادر من قصد حمایت از من در چنین شرایطی را دارد. او من را از این وضعیت نجات میدهد.”
اما واقعیت این است که مادر (یا پدر) همیشه در کنار شما نیست و قرار نیست که همیشه در بازیهای شما با همسالانتان حضور داشته باشد.
این در حالی است که شما با این برخورد خود، باز هم میخواهید بچهها بتوانند به تنهایی از پس از درگیریها برآیند. باید توجه کنید که این خواستهی شما وقتی محقق میشود که بگذارید کودکان در هنگام بازی خودشان از پس مشکلاتشان بر بیایند.
به عبارت دیگر کودکانی که تجربهی حل مسئله در موقعیتهای بازی را نداشتهاند، به طور خودکار برای رسیدگی به امور به دنبال یک شخصیت معتبر میروند. اما کودکانی که در طول بازی با این برخورد روبرو شدهاند، بهتر میتوانند از پس آن برآیند.

انتقاد اجتماعی
بچهها همچنین قدرت انتقاد اجتماعی (social censure) را در زمین بازی میآموزند.
چرنی در همین زمینه میگوید: “اگر کودکی باشد که به طور مداوم برای دیگران پست و خسیس باشد، از میان آنها طرد خواهد شد. اگر کسی بیش از حد زورگو (تحمیلکننده) باشد، کودک دیگری قصد دارد آن رفتار را به طور طبیعی اصلاح کند. بنابراین، درک از عواقب منطقی اجتماعی (logical social consequences) باید در زمان کودکی ما شکل بگیرد.”
روابط
بازی همچنین به ایجاد روابط بر اساس احساسات، علایق، تجربیات و … کمک میکند. بازی وسیلهای اثبات شدهای، برای ارتباط والدین و مربیان با بچهها است.
هیلی دریافت که بازی برای ایجاد رابطه با بیمارانش (کودکان دارای مشکلی که به او مراجعه میکنند) ضروری است.
وی میگوید: “غالبا فقط نشستن و صحبت کردن با کودک در مورد احساس او، نتیجه نمیدهد.”
در هنگام درمان، بازی به ایجاد ارتباط و اعتماد کمک میکند. اگر از طریق بازی بتوانیم افکار و احساسات کودک را بهتر درک کنیم، این یک درمان موفقیتآمیز است. همچنین پرورش فرزند (فرزندپروری، parenting) موفقی نیز است.
والدین و کودک
بازی میتواند قسمت مهمی از روابط والدین و فرزند باشد.
چورنی اغلب به والدین با کودکانی که با مشکلات رفتاری دست و پنجه نرم میکنند، توصیه میکند، که روزانه برای کوک خود وقت بگذارند. همچنین با کودکان خود فقط بازی یک به یک (one-on-one) را داشته باشند. این بخشی از یک درمان مبتنی بر شواهد (evidence-based treatment) به نام آموزش مدیریت والدین (Parent Management Training) است.
(یک عمل مبتنی بر شواهد عملی است، که در ارزیابیهای آزمایشی دقیق، ارزیابی شده است.)
آموزش مدیریت والدین (PMT)، که تحت عنوان آموزش والدین رفتاری (BPT) یا سادهتر، آموزش والدین نیز شناخته میشود، خانوادهای از برنامههای درمانی است. هدف آن تغییر رفتارهای والدین، آموزش روشهای تقویت مثبت (positive reinforcement) به والدین برای بهبود رفتار کودکان پیشدبستانی و سنین مدرسه است.
این روشهای درمانی بر تقویت پیوند والدین با فرزندشان به عنوان ابزاری برای بهبود مشکلات عاطفی و رفتاری متمرکز است.
بازی والدین و کودک
وی در ادامه اینطور میگوید: “من اغلب پیشنهاد میکنم که حداقل 15 دقیقه در روز، بدون حواسپرتی، وقت بگذارید تا با کودک خود کاری را انجام دهید، که قوانین یا دستورالعملی ضمیمهی آن نیست. در واقع وضعیتی که در آن مجبور نیستید، سوالات زیادی بپرسید یا دستورات زیادی بدهید و یا دائم انتقادات کنید.”
این بدان معناست که بازیهای رومیزی را کنار بگذارید و در عوض شما میتوانید با بلوک سازههای مختلف بسازید، کاردستی درست کنید یا حتی فقط با هم رنگآمیزی کنید.
این اوقات تفریح مشترک، پیوستگی بین والدین و کودک را تقویت میکند. همچنین این پیوند باعث ترغیب بچهها میشود تا به دنبال توجه مثبت والدین باشند تا اینکه با رفتارهای نادرست به دنبال این باشند که در مرکز توجه قرار گیرند. این زمان مشترک میتواند برای والدین به همان اندازه که برای کودکان مهم است، نیز مهم باشد.
چورنی میگوید: “من والدینی دارم که میگویند،”من بچهام را دوست دارم، اما گاهی اوقات از آنها متنفرم.” من اغلب به آنها میگویم که به خانه بروید و این روش را امتحان کنید. چرا که آنها میخواهند خوشحال باشند. آنها قصد پیوند با کودک خود را دارند. آنها احساس میکنند که دوباره یک کودک پنج ساله هستند. همچنین این اتفاق، به آنها یادآوری میکند که چرا در وهله اول والدین شدهاند.”

توانایی یادگیری
بازی توانایی یادگیری بچهها را افزایش میدهد.
گزارشی در سال 2007 در مجلهی پزشکی طب اطفال (Pediatrics) در مورد اهمیت بازی در ارتقای رشد سالم کودک میگوید: “بازی، یک امر جداییناپذیر از محیط آکادمیک (academic environment) است.”
بازی و مدرسه
همچنین نشان داده شده است، که به کودکان کمک میکند تا با شرایط مدرسه سازگار شوند و حتی آمادگی یادگیری و مهارتهای حل مسئله را افزایش میدهند. همچنین رفتارهای یادگیری (learning behaviours) افزایش میدهند. میتوان یک رفتار یادگیری را رفتاری دانست که برای یادگیری موثر فرد در محیط گروهی از کلاس ضروری است.
سیستم آکادمیک در فنلاند، نمونهای از این موارد است. سیستم فنلاند، با نتایج ارزیابی بینالمللی به طور مداوم بالا، به عنوان یکی از بهترینها در جهان شناخته میشود.
سیستم آموزشی فنلاند
از آنجایی که فنلاندیها معتقدند بازی برای کودکان خردسال یک وسیله آموزشی ارزشمند است، کودکان تا هفت سالگی مدرسه رسمی را شروع نمیکنند. قبل از آن، آنها در آموزش مقدماتی هستند، که تمرکزش روی بازی است. در روزهایی که مدرسه برگزار میشود، به طور معمول در ساختمانها کلاس 45 دقیقهای تشکیل میشود و بین هر دوره 15 دقیقه وقت آزاد است.
ایده این است که این وقفهها به بچهها کمک میکند تا در طول کلاس تمرکز داشته باشند. اما بازی نیز نوعی آموزش خارج از کلاس است.
دبورا مککوی (Deborah McCoy) یک مربی در دوران کودکی و دستیار معاون رئیس جمهور در آموزش و پرورش در موزه The Strong National در Rochester، نیویورک است. وی معتقد است، بچهها به وسیلهی بازی به یادگیری خود کمک میکنند.
The Strong National یک موزه تاریخ است و همچنین یک موسسه با هدف تمرکز بر رشد کودکان از طریق بازی است. همچنین هنگام ایجاد برنامههای خود از رویکرد ریجو استفاده میکند.
بازی خیالی
مککوی میگوید، ما احساس میکنیم که بازی خیالی، به ویژه برای ایجاد تواناییهای مربوط بسیار حیاتی است. فقط یک روش فانتزی برای توصیف استفاده از یک چیز برای نشان دادن چیز دیگری است، که پایه و اساس سواد است.
واقعا برای بچهها مهم است که در مورد داستانها فکر کنند و داستانها را بازی کنند. انجام این کار به صورت بداهه و خودکار از طریق بازی، بهترین راه است. چرا که این مسئله در کودکان غریزی و ذاتی است. در مقابل وظیفه ما ایجاد محیطهایی برای حمایت از این عملکرد کودکان است.
نمایشگاههای موجود در موزه شامل فرصتهایی برای هنرها و صنایع دستی، آزمایشهای علمی، بازیهای حسی، لباس پوشیدن و بازیهای تخیلی است. ( یکی از مناطقی این موزه، به نام Build، Drive،Go، دارای یک گودال ماسه سنگی غول پیکر است که بچه ها میتوانند در آن کثیفکاری کنند.)
داستان و کتابخوانی
The Strong National، همچنین یک پیشدبستانی نیمه وقت به نام Woodbury School دارد. جایی که بچهها مشغول فعالیتهای سرگرم کننده هستند. این فعالیتها در نمایشگاههای موزه قرار دارند. علاوه بر این فعالیتها، معلمین، کارگاههای داستانسرایی نیز برگزار میکنند.
مربیان از بازی به عنوان اولین قدم در آموزش نحوه ایجاد یک روایت مانند طرح یک نمایشنامه، رمان یا فیلم، به کودکان، استفاده میکنند.
معلمین سعی میکنند، به روشهای مختلف بچهها را تشویق کنند تا داستانهای خود را بگویند. سپس معلمین داستانهای را یادداشت میکنند. در واقع این فرصتهای بیشتری برای یادگیری ایجاد میکند.
مککوی میگوید: “بچهها میتوانند داستانهای خود را دوباره بخوانند. همچنین کودکان میتوانند برای دوستانشان داستان بخوانند. این به معنای واقعی کلمه به توانایی کودکان در خواندن و نوشتن کمک میکند.”
همانطور که چرنی میگوید: “ادغام منظم بازی در طی روز کودک، مزایای بسیاری دارد. بازی برای زندگی واقعی یک نوع تمرین است.” لازم نیست زیاد طول بکشد و غالبا فقط به معنای عقب ایستادن و اجازه دادن به فرزندتان است که فرمان خود را در اختیار بگیرند.
45 دقیقه برای کودک خود وقت بگذارید و امتحان کنید.
بازیهای مختلف
خلاقیت در بازی کودکان، باعث میشود که کودکان خیلی سریع نسبت به یک بازی سرد و بیحوصله نشوند. در ادامه برخی از بازیهایی که همراه با خلاقیت هستند، آورده شده است.
بازی بدون ساختار
تمام جعبههای خالی غلات و دستمال کاغذی و همچنین رولهای دستمال کاغذی و توالت را جمع کنید یا به جای آن سعی کنید یک جعبهی بزرگ تهیه کنید. جعبهها، رنگها، مارکرها (ماژیک)، قیچیها (اگر بچهها به اندازه کافی بزرگ هستند)، چسب ، نوار و شیشههای دکمهها و مهرهها را مرتب و آماده کنید.
به طور کلی ابزار و وسایل بازی را برای بچههایتان فراهم کنید. اگر کودکتان برای شروع، کار سختی دارند، به او یک موضوع برای شروع بازیاش بدهید. به طور مثال به او یک موضوع با عنوان فضای جنگل، بدهید.
بازی گروهی
در یک حلقه کودکان بنشینید و به آنها بگویید، که با استفاده از چند توپ، یک طناب پرش (skipping rope) و یک حلقه رقص هولا، یک بازی کاملاً جدید ایجاد کنید. هر شخص مجاز است یک یا دو قانون را برای بازی مشخص کند. همانطور که طوفان فکری (brainstorm) بچهها است، قوانین را بنویسید و سپس بازی را امتحان کنید. با هم تصمیم بگیرید که چه چیزی مفید است و چه چیزی نه.

هنر یا نقاشی
تعدادی مارکر که به راحتی پاک میشوند را آماده کنید و سپس از کودک خود بخواهید در مقابل یک آینه بزرگ قرار گیرد. از او بخواهید تصویر خود را در آینه نقاشی کند. به او بگویید، که برای انجام این کار فرم صورت، ویژگیهایش، موهایش را با دقت نگاه کند.
در کنار این موارد میتوانید از آنها بخواهید تصوری که از آینده از خود دارند، را نیز ترسیم کنند. مثلا اگر قصد پزشک شدن در آینده را دارند، یک گوشی پزشکی نیز برای خود بکشند. یا همچنین اگر قصد آشپز شدن دارند، یک کلاه آشپزی و پیشبند آشپزی نیز برای خود بکشند.
نقش بازی کردن
سبد لباسهای قدیمی را پیدا کرده و آن را با انواع لباسها و لوازم جانبی قدیمی پر کنید. به بچهها بگویید شخصیتهایی را که ممکن است در یک اتاق انتظار پیدا کنند (یا رستوران، دفتر، خانه، کلاس و غیره) بازی کنند. عقب بایستید و عکس یا فیلم بگیرید.
همچنین میتوانید آنچه را که بچهها انتخاب کردهاند، را بنویسید یا اینکه اگر دفعه بعدی که بازی میکنند برای ایده گرفتن به مشکل برخوردند، این موضوع را به آنها یادآوری کنید.
مطالب مرتبط
- اسباب بازیها
- اقدام به باردار شدن
- انضباط کودک
- باردار بودن
- باردار شدن
- بارداری
- تاثیر والدین
- جشنهای تولد
- خانواده
- خردسالان
- خواب کودک
- دندان درآوردن
- دوران نوزادی
- رشد کودک
- زایمان
- زندگی خاوادگی
- سایر
- سبک
- سلامت بارداری
- سلامت خانواده
- سلامت کودک
- سلامتی زنان
- سیسمونی نوزاد
- شیردهی
- غذای کودک
- فعالیتها
- فهرست
- قولنج
- کودک
- کودک نو پا
- کودکان استثنائی
- مراقبت از نوزاد
- مراقبتهای پس از زایمان
- ناباروری
- هفتههای بارداری