نحوه تشخیص اختلال در مهارت های عملکرد اجرایی کودکان 

مقدمه

برخی از بچه‌ها در هنگام انجام یک کار دچار حواس پرتی می‌شوند یا در انتقال یک موضوع به دیگران مشکل دارند. در برخی از موارد این رفتارها نشانه‌ی یک مشکل بزرگ در کودکان است. احتمالا این حواس پرتی و ناتوانی در انتقال، ناشی از اختلال در مهارت های عملکرد اجرایی کودکان باشد. عوامل و فاکتورهای بسیاری باعث ایجاد اختلال در این دسته از مهارت‌ها می‌شود. در این مقاله، ابتدا به توضیح در مورد مهارت‌های عملکرد اجرایی پرداخته شده است. سپس در مورد اختلال این دسته از مهارت‌ها، علل ایجاد این نوع اختلال، نظر متخصصین مختلف پرداخته‌ایم. همچنین به نقش موثر والدین در بهبود این دسته از کودکان نیز اشاره شده است. با ما همراه باشید، تا مطالب مفیدی را در رابطه با مهارت‌های عملکرد اجرایی و اختلالات مربوط به آن فراگیرید.

مهارت های عملکرد اجرایی

احتمالا اصطلاح مهارت‌های عملکرد اجرایی را شنیده باشید. در حال حاضر این کلمه در آموزش و پرورش بچه‌ها کلمه‌ای جدی و مهم است. اما دقیقا چه معنی دارد؟ در جواب Nora Klemencic روانشناس رشد کودک، بیان می‌کند: “عملکرد اجرایی را به عنوان رهبر یک ارکستر تصور کنید. شما می‌توانید نوازندگان بسیار با استعدادی داشته باشید، اما اگر رهبر ارکستر برای سازمان دهی و برنامه ریزی گروه درست عمل نکند، ممکن است اعضا نتوانند به هدف خود برسند.” علاوه‌ بر این، مهارت‌های عملکرد اجرایی امکان خود کنترلی (self-control)، تعیین اولویت‌ها، تمرکز درست روی کارها و انعطاف‌پذیر را برای افراد فراهم می‌کنند. اختلال در این دسته از مهارت‌ها با مناطقی از قشر پیشانی مرتبط است. تصور می‌شود یکی از آخرین قسمت‌های مغز است، که بالغ می‌شود. این ناحیه از سر در اواسط دهه‌ی 20 سالگی کاملا توسعه می‌یابد.

همه بچه‌هایی که مهارت عملکرد اجرایی نابالغ دارند، دچار حواس پرتی می‌شوند. همچنین هنگامی که صبح از خانه بیرون می‌روند، احتمالا گم شوند. و وقتی عصبانی می‌شوند، خواهر یا برادر خود را لگد می‌زنند.

اختلال در مهارت های عملکرد اجرایی

در برخی از بچه‌ها، مهارت‌های عملکرد اجرایی آن‌ها به طور محسوسی نسبت به همسالانشان عقب است. کودکان این دسته از اختلال در مهارت های عملکرد اجرایی را تا بزرگسالی به همراه خواهند داشت. همچنین این دسته از کودکان احتمالا در مدرسه به مشکل بر بخورند. و یا از نظر اجتماعی دچار مشکل شوند. و حتی در انجام کارهای ساده مثل بیرون آمدن از خانه نیز دچار مشکل می‌شوند. خوشبختانه، روش‌هایی وجود دارند که والدین می‌توانند عملکرد اجرایی بچه‌ها را با استفاده از آن‌ها تقویت کنند. و به کودکانشان کمک کنند، تا راهکارهایی را برای جبران این نقاط ضعف فراهم کنند.

علائم

علائم این دسته از اختلالات به گونه‌ای نیست که والدین بتوانند به راحتی آن را تشخیص دهند. اما در مقابل معلمین مدرسه می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌توانند این نوع اختلال را به نسبت والدین راحت‌تر تشخیص بدهند. چرا که معلمین بسیاری از کودکان را برای اولین بار و در همان سنین که علائم به تدریج در حال ظهور است، ملاقات می‌کنند. به همین دلیل اولین بار معلمین متوجه مسائل مربوط به عملکرد اجرایی می‌شوند. Joan Flood پزشک خانواده و متخصص در ADHDT، اوتیسم و اختلال یادگیری بیان می‌کند: “اغلب والدین ممکن است قبل از اینکه مدرسه چیزی را مطرح کند، از مشکل کودک خود اصلا آگاهی نداشته باشند.”

تجربه یک خانواده

این همان اتفاقی بود که برای Beth Miller افتاد. او بیان می‌کند: “از آنجایی که پسرم تنها فرزند ما بود، من قادر به تشخیص عملکرد نادرست او نبودم. اما از وقتی به مهد کودک رفت، توانستیم متوجه اختلال در برخی از کارهای او بشویم. مربیان مهد او به ما می‌گفتند که کودک با توجه به سنی که دارد، از نظر تمرکز و توجه ضعیف است. او حواسش پرت می‌شد. به طور مثال قبل از اینکه بیرون برود، کفش‌هایش را داخل منزل می‌پوشید.”

مراجعه به پزشک

اگر نگران هستید که فرزندتان با مشکل عملکرد اجرایی روبرو شده است. یا مدرسه این مسئله را با شما مطرح کرده است، با پزشک خانواده یا متخصص اطفال در مورد اقدامات بعدی برای بهبود شرایط کودک خود صحبت کنید. پزشکان معمولاً می‌توانند برخی از ابزارها و منابع را برای کمک به کودک، به خانواده‌ها پیشنهاد دهند. ممکن است والدین را برای ارزیابی به متخصص دیگری ارجاع دهند.

بیماری ADHD

اختلال کم توجهی- بیش فعالی یا ADHD شایع‌ترین بیماری است، که باعث ایجاد مشکلات عملکرد اجرایی می‌شود. چرا که مشکلاتی که اختلال کم توجهی ایجاد می‌کند، همه مربوط به عملکرد اجرایی است. علاوه بر این افراد مبتلا به اوتیسم که دچار اضطراب، افسردگی و تفاوت‌های یادگیری هستند، نیز می‌توانند دارای مشکلات اجرایی باشند. والدین برای اطلاعات بیشتر می‌توانند، مقاله‌ی تشخیص اوتیسم در کودکان را مطالعه کنند. همچنین استرسی که کودکان از شرایطی مثل پرخاشگری، بدرفتاری، بی‌توجهی و خشونت دریافت می‌کنند، نیز خطرناک است. در واقع این استرس مانند سمی است که بر مغز کودکان تاثیر می‌گذارد.

راهکارهای بهبودی

اگر این مسئله از یک تشخیص دقیق پزشکی نشئت نگرفته باشد، یک روانشناس، مددکار اجتماعی، پرستار کودک یا روان درمانگر می‌تواند به والدین کمک کند، تا دقیقاً نوع مشکل در عملکرد اجرایی کودک را برطرف کنند. همچنین امکانات و راهکارهایی که در خانه و مدرسه برای بهبود کودک مفید باشند، را نیز بیان می‌کنند.

تاثیرات عملکرد اجرایی بر کودکان

مسائل مربوط به عملکرد اجرایی چگونه بر کودکان تأثیر می‌گذارد؟ این سوال بسیاری از والدین است. در ادامه این سوال در سه قسمت تاثیرات متفاوت در سنین مختلف، انتقال و جابه‌جایی در وضعیت و عملکرد در مدرسه و اجتماع توضیح داده شده است. با ما همراه باشید تا پاسخ سوال خود را دریافت کنید.

تاثیرات متفاوت در سنین مختلف

مسائل مربوط به عملکرد اجرایی با بزرگ‌تر شدن کودکان، تاثیرات متفاوتی می‌گذارد. وقتی جوان‌تر هستند، اغلب انعطاف‌پذیر نشان داده می‌شوند، اما با تغییر از یک کاری یه کار دیگر (انتقال) به سختی عمل می‌کنند. در ادامه در مورد تغییر وضعیت این دسته از کودکان در مقابل تغییرات، نظر یک متخصص و تجربه‌ی Miller را بیان کرده‌ایم.

انتقال یا تغییر وضعیت

Todd Cunningham استادیار و روانشناس کاربردی و رشد انسانی در همین زمینه بیان می‌کند: “این دسته از کودکان، وقتی در زمین بازی به آن‌ها می‌گویید بازی تمام شده است و از زمین خارج شوید، ناگهان بدخلقی می‌کنند.” همچنین Miller بیان می‌کند: “کودک من مبتلا به ADHD تشخیص داده شده است. پسرم اکنون به مهد کودک می‌رود. ما می‌توانیم درک کنیم که تغییر وضعیت از یک موقعیتی به موقعیت دیگری چقدر برای پسرمان سخت است. وقتی که ما به جای هیجان انگیزی می‌رویم، او برای رفتن به آنجا هیجان زده است. اما وقتی او مجبور است، اسباب بازی‌هایش را بگذارد و کفش بپوشد تا آن مکان را ترک کنیم، مقاومت می‌کند. و گاهی اوقات او در مقابل این تغییر وضعیت به شدت گریه می‌کند.”

عملکرد در مدرسه و موقعیت اجتماعی

با بزرگتر شدن و رسیدن به پایه‌های ابتدایی، کودکانی که دارای مشکلات عملکرد اجرایی هستند، ممکن است بسیار نامرتب یا فراموشکار باشند. در حدود کلاس پنجم، این دسته از کودکان با توجه پیچیده شدن تکالیف مدرسه، شروع به مقابله با انجام تکالیف و فعالیت‌های مدرسه می‌کنند. Cunningham در همین رابطه بیان می‌کند: “به مرور زمان چیزهای بیشتری وجود دارد، که باید کودکان آن‌ها را به ذهن بسپارند. و نباید در مقابل به خطار سپردن این اطلاعات ضروری مقاومت کنند.” این دسته از کودکان همچنین ممکن است در کنترل انگیزه‌های خود و عملکرد مناسب در موقعیت‌های اجتماعی مشکل داشته باشند. که این شرایط می‌تواند با بزرگ‌تر شدن این دسته از کودکان، نمایان‌تر شود.

همراهی و کمک والدین

سوال بسیاری از والدین این دسته از کودکان این است، که چگونه می‌توانند به رفع اختلال در مهارت ‌های عملکرد اجرایی کودک خود کمک کنند؟ برای کمک به کودک، والدین باید به مشکلات خاص و مربوط به کودک خود توجه کنند. چرا که اختلال در مهارت‌های اجرایی در کودکان مختلف دلایل مختلفی دارد. همچنین نوع اختلال در مهارت‌ها نیز در کودکان با یکدیگر تفاوت دارد. به همین دلیل در ادامه‌ی مقاله به توضیح در مورد تمرکز والدین بر مشکلات خاص کودک، آموزش فردی و آموزش در خانه پرداخته شده است.

تمرکز بر مشکلات خاص هر کودک

 برخی از والدین در مواجهه با مشکل کودک خود شاید به طور کلی شروع به بررسی نحوه‌ی تاثیرگذاری مشکلات عملکرد اجرایی بر روی بچه‌ها کنند. اما بهتر است تمرکز بر روی لیست طولانی که چگونه مشکلات عملکرد اجرایی می‌توانند بر روی بچه‌ها تأثیر بگذارند، را کنار بگذارند. و به جای آن روی مشکلات خاصی که کودکشان درگیر است، تمرکز کنند. به طور مثال اگر کودک در نوشتن انشاء یا نوشتن در مورد یک موضوع مشکل دارد، والدین می‌توانند، قبل از شروع کودک به نوشتن به او نحوه‌ی مشخص کردن تیتر مطالب و عناوین اصلی را آموزش دهند.

همچنین اگر آن‌ها با نشانه‌های اجتماعی (social cues) مشکل دارند، والدین می‌توانند به آن‌ها نحوه‌ی تشخیص این علائم را یاد دهند. نشانه‌های اجتماعی در واقع سیگنال‌ها و علامت‌های کلامی یا غیرکلامی هستند، که از طریق صورت، بدن، صدا، حرکت و موارد دیگر بیان می‌شوند.

سیستم آموزش فردی

در مدرسه، کودکانی که دارای مشکلات عملکرد اجرایی هستند، ممکن است بتوانند در قالب یک برنامه آموزش فردی (IEP) جایگاه خود را بدست آورند. برنامه آموزش فردی، که اغلب IEP نامیده می‌شود، برای هر کودک مدرسه دولتی که به آموزش ویژه نیاز دارد یعنی کودکان استثنائی، تهیه می‌شود. این کار از طریق تیمی از والدین کودک و پرسنل مدرسه که در مورد نیازهای کودک آگاهی دارند، ایجاد می‌شود. که احتمالا شامل مواردی مثل تقسیم تکالیف کودک توسط معلمین به مراحل جداگانه باشد. یا اینکه معلمین کودکان استثنائی (resource teachers) با بچه‌ها صحبت می‌کنند تا به آن‌ها کمک کنند سیستم‌های سازمانی و هدفمندی را ایجاد و آن را حفظ کنند، و در نهایت اطمینان حاصل کنند که این دسته از کودکان کارهای بزرگی را انجام می‌دهند.

معلمین همچنین سازه‌ها‌ی موقتی ( scaffold skills) را برای آموزش عادت‌های خوب به بچه‌ها ایجاد می‌کنند. سپس سازه‌ی ساخته شده را به آرامی خراب می‌کنند، تا خود کودکان دوباره آن‌ها را بسازند. Cunningham در همین زمینه بیان می‌کند: “شما استراتژی‌هایی را به این دسته از کودکان یاد می‌دهید، که کودکان دیگر بدون نیاز به آموزش یا با تمرین بسیار کم فرا می‌گیرند. این روند آموزش تکرار می‌شود. تا این دسته از کودکان بتوانند به طور خودکار خودشان کارهای آموزش دیده را انجام دهند.”

آموزش در منزل

والدین همچنین می‌توانند مهارت‌های ساخت سازه‌ها‌ی موقتی را در خانه نیز به کودک خود آموزش دهند. اگر کودک در تمیز کردن اتاق خود مشکل دارد، ممکن است به او کمک کنید، که این کار را مرحله به مرحله انجام دهد. به طور مثال به او می‌گویید که برداشتن اسباب بازی‌ها، مرتب کردن لباس‌های شسته شده و جارو برقی کشیدن کف اتاق را به ترتیب انجام دهد. در نهایت کارهایی که باید انجام دهند را به یک چک لیست تبدیل کنید. که کودک بتواند از این لیست در هنگام انجام کارهایش استفاده کند. از یک زمانی به بعد انجام کارها برای او عادت می‌شود. و می‌تواند بدون نیاز به کسی کارهای خود را انجام دهد.

  برای این دسته از کودکان می‌توان از پرسشنامه افسردگی CDI کودکان استفاده کرد. همچنین کمک گرفتن از متخصصانی مانند کاردرمانگرها، درمانگران رفتار شناختی و مربیان سازمانی (organizational coaches) نیز می‌توانند به والدین کمک کنند. مربیان سازمانی، در واقع برای دستیابی اهداف و استراتژی‌های یک سازمان هستند. برای کودکان مبتلا به ADHD ممکن است دارو نیز یک گزینه باشد.

عدم تنبیه و تغییر انتظارات

سعی کنید از تنبیه‌ کودکان خود به دلیل مسائل مربوط به عملکرد اجرایی دوری کنید. والدین باید توجه کنند که لزوما وقتی کودکی کاری را به درستی انجام نمی‌دهد، دال بر عدم نافرمانی و یا لجبازی کودک نیست. شاید در زمینه‌ی عملکرد اجرایی مشکل دارد. Klemencic در همین رابطه اظهار نظر می‌کند: “اطمینان حاصل کنید که کمبود مهارت و درست انجام ندادن کارها را، دال بر نافرمانی کودک نمی‌دانید. سعی کنید آن را از این دید که یک ضعف یا مهارتی است که باید آموزش ببیند، نگاه کنید. و والدین باید در پرورش و آموزش مهارت‌هایی که کودک در آن‌ها ضعف دارد تلاش کنند. تا وقتی که کودک این دسته از مهارت‌ها را فرا گیرد.”

برخی از والدین ممکن است نافرمانی کودک خود دال بر ضعف در مهارت‌های آن‌ها ندانند، و احتمالا این برداشت نادرست باعث اعمال یک سری تنبیه برای کودک می‌شود. که این روش و تنبیه کردن اصلا مفید و موثر نیست. چرا که این دسته از کودکان به عمد از انجام کارهای شما نافرمانی نمی‌کنند. بلکه آن‌ها نمی‌توانند این کارها را انجام دهند. و باید ضعف‌های او را شناسایی و آن‌ها را به او آموزش دهید.

مهارت‌های عملکرد اجرایی در طی روز بسته به سطح استراحت، استرس، خلق و خوی، گرسنگی و موارد دیگر افزایش یا کاهش می‌یابند. حتی این مسئله برای بزرگسالان نیز صدق می‌کند.

سخن آخر

والدین باید در برخورد با این دسته از کودکان بسیار هوشیار باشند. همچنین باید بدانند که کودک آن‌ها به عمد از انجام کارها سرپیچی نمی‌کند. اینکه والدین این طرز تفکر را در مورد کودک خود داشته باشند، شرایط خیلی بهتر می‌شود، نسبت به زمانی که تصور می‌کنند کودکشان به عمد از انجام کارها سرپیچی می‌کند.

علاوه‌ بر این، این طرز تفکر به کودکان نیز کمک می‌کند. چرا که احتمالا کودک به خاطر کارهایی که برای دیگران آسان است، ولی برای او بسیار سخت است، احساس شرمندگی و سرافکندگی می‌کند. با این طرز تفکر می‌توان جلوی شرمندگی کودک را گرفت. همچنین به او بگویید که نسبت به تفاوت‌هایش احساس مثبتی داشته باشد. در همین زمینه Klemencic بیان می‌کند: “ما نمی‌خواهیم که کودکان احساس کنند، نقاط ضعف آن‌ها معرف آن‌ها هستند.” Miller بیان می‌کند: “اصلاح انتظارات، مفیدترین کاری است که یک خانواده می‌تواند انجام دهد. نکته‌ی شماره‌ی یک من این است، به این فکر نکنید، که پاسخ و واکنش به فعالیت‌ها همیشه باید نظم و ترتیب باشد. انتظارات خود را از رفتار کودکان کنار بگذارید. و به خود و فرزندتان استراحت دهید.”